آشنایی با هنر و قوانین چهل تکه دوزی

هنر چهل تکه دوزی (Patchwork) از جمله هنرهای رودوزی سنتی و جذاب است که علاوه بر ایران در کشورهای مختلف دنیا نیز وجود دارد. یک اثر چهل تکه از دوخته شدن پارچه‌های رنگی ریز و درشت به یکدیگر خلق می‌شود که دارای سبک‌ها و مدل‌های مختلفی است. از این هنر چشم نواز و قدیمی در ساخت لحاف، کوسن، روتختی، رومیزی، دیوارکوب و غیره استفاده می‌شود که جلوه و ارزش خاصی به آنها می‌بخشد. قوانین چهل تکه دوزی برای پیاده سازی و دوخت پارچه‌های مختلف به یکدیگر و در نهایت ساخت یک اثر به سبک چهل تکه دارای برخی اصول و قوانین مشخص است. یعنی با در نظر گرفتن قوانین می‌توانید این هنر جهانی و دیرینه را در زمینه‌های مختلف اجرا کنید. چهل تکه دوزی هنری است که با تمامی سبک‌ها و دکوراسیون‌های سنتی و مدرن، تناسب داشته و برای استفاده از آن محدودیت خاصی ندارید. در ادامه این مقاله هنر چهل تکه دوزی را به همراه انواع مختلف آن مورد بررسی قرار می‌دهیم و قوانین چهل تکه دوزی را نیز به شما آموزش خواهیم داد. پس اگر به این هنر رنگارنگ علاقه مند هستید تا پایان این مطلب با ما همراه باشید.

هنر چهل تکه دوزی چیست و از کجا آمده است؟

هنر چهل تکه دوزی به نوعی هنر سوزن دوزی اشاره دارد که از دوختن تکه‌ پارچه‌های کوچک و بزرگ به یکدیگر ساخته می‌شود. این تکه پارچه‌ها در نهایت منجر به تشکیل یک طرح بزرگ و کامل خواهند شد که در ایران و جهان تحت عنوان هنر چهل تکه دوزی شناخته می‌شود. برای خلق آثار مختلف چهل تکه دوزی از اشکال هندسی مختلف همچون مربع، مستطیل، لوزی و یا مثلث استفاده می‌شود که به چهل تکه دوزی مثلثی نیز معروف است. چهل تکه دوزی با نام‌های دیگری همچون لندره دوزی و خاتمی دوزی نیز شناخته می‌شود؛ زیرا اگر تکه‌های مربع، مستطیل و مثلث‌های هم اندازه کنار هم دوخته شوند در نهایت شبیه به خاتم خواهند شد.

تاریخچه و مبدا پیدایش چهل تکه دوزی به زمان‌های قدیم بازمی‌گردد اما تاریخچه دقیقی از زمان ابداع آن وجود ندارد. با این وجود، آثاری که در موزه‌های باستانی «آرمیتاژ لنینگراد»، «متروپولیتن» و «موزه ایران باستان» وجود دارند حاکی از آنند که پیدایش هنر چهل تکه به دوره سلجوقیان بازمی‌گردد. شواهدی دیگر نیز نشان می‌دهند که چهل تکه دوزی حدود 5500 سال پیش (یعنی 3400 سال قبل از میلاد) توسط مصریان باستان و برای تزئینات دیوار، مبلمان و تکه دوزی به لباس مورد استفاده قرار می‌گرفت. این هنر در کشورهای دیگری همچون چین (در زمان امپراطور لیو یو از سلسله لیو)، آمریکا (در دوران رکود جهانی)، هندوستان و پاکستان در طرح‌ها و مدل‌های مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرد. قوانین چهل تکه دوزی و اصول کلی آن در تمامی این کشورها تقریبا یکسان است اما در اجرا و پیاده سازی برخی جزئیات با یکدیگر تفاوت دارند.

چهل تکه دوزی سنتی یا همان چهل تکه دوزی با دست به عنوان روش اصلی و پایه اجرای این هنر شناخته می‌شود. اما با پیشرفت تکنولوژی، چهل تکه دوزی پیشرفته و با استفاده از دستگاه‌ها و چرخ‌های دوخت و دوز مختلف به میان آمد و اجرای این هنر را بسیار ساده ساختند. هر یک از روش‌های چهل تکه دوزی (با دست و یا چرخ) برای ایجاد آثار خاصی مورد استفاده قرار می‌گیرند. به عنوان مثال برخی از نقش‌ها مانند باغچه مادربزرگ و پنجره کلیسا قابلیت دوخته شدن با استفاده از چرخ را ندارند و باید به صورت دستی دوخته شوند.

قوانین چهل تکه دوزی

آشنایی با مجموعه قوانین چهل تکه دوزی به صورت تئوری بسیار ساده و آسان است اما در عمل و در زمان متصل کردن پارچه‌ها به یکدیگر متوجه می‌شوید که انجام این هنر کمی دشوار است. منظور از این دشواری، ظرافت و مهارت در کار است زیرا بر اساس قوانین چهل تکه دوزی باید تکه‌های مختلف پارچه را از پشت و با استفاده از کوک‌های ریز و ظریف به یکدیگر بدوزید. همین ظرافت در دوخت پارچه‌ها به یکدیگر است که منجر به خلق یک اثر دستی فاخر و ارزشمند می‌شود.

یکی دیگر از قوانین چهل تکه دوزی روش برش پارچه‌های رنگی است که به صورت یکی از اشکال هندسی همچون مربع، مستطیل، مثلث و لوزی برش داده می‌شود. اندازه این برش‌ها بر اساس طرحی که انتخاب می‌کنید، متفاوت هستند و سایز مشخصی برای آنها تعریف نشده است. آنچه که اهمیت دارد این است که چگونه این برش‌های ریز و درشت را به یکدیگر متصل کنید تا بتوانید طرحی ظریف و خاص خلق نمایید. به طور کلی قوانین چهل تکه دوزی در روش برش پارچه‌ها و نحوه اتصال آنها به یکدیگر خلاصه می‌شود که اساس کلی خلق آثار مختلف این هنر را تشکیل می‌دهند.

آموزش چهل تکه دوزی

برای آموزش چهل تکه دوزی به صورت اصولی بهتر است که در کلاس‌های آموزشی حرفه‌ای این هنر شرکت کنید تا بتوانید اصول و قواعد آن را به خوبی بیاموزید. با این حال اگر به هنر چهل تکه دوزی علاقه مند هستید، در این بخش به صورت مختصر این هنر پرطرفدار و زیبا را به شما آموزش می‌دهیم تا خودتان بتوانید در منزل و با استفاده از پارچه‌های مختلف، آثار چهل تکه بدوزید.

برای شروع کار ابتدا باید طرح دلخواه و الگوی خود را مشخص کنید و سپس پارچه‌های مورد نظرتان را انتخاب کنید. پارچه‌های شما می‌توانند از جنس نخ، کتان و یا ساتن باشند اما پارچه‌های صد در صد نخ برای انجام این کار مناسب‌تر هستند. سعی کنید برای زیباتر شدن اثر چهل تکه خود از پارچه‌هایی با رنگ‌های شاد و طرح‌های مختلف استفاده کنید تا در کنار یکدیگر جلوه داشته باشند. حال باید پارچه‌ها را بر اساس سلیقه خود مانند یکی از اشکال هندسی برش زده (مستطیلی و مربعی رایج‌تر هستند) و آنها را از پشت به یکدیگر کوک بزنید. در مجموعه قوانین چهل تکه دوزی یا لندره دوزی، اصل «تکرار» وجود دارد؛ یعنی شما می‌توانید از یک پارچه، چندین مرتبه در طرح خود استفاده کرده و آن را تکرار کنید. بنابراین اگر تنوع پارچه‌های شما زیاد نباشد هم می‌توانید چهل تکه دوزی کنید و محدودیتی در این زمینه ندارید.

پس از کوک زدن پارچه‌ها به یکدیگر باید یک آستر مناسب (ترجیحا نخی) و پشم شیشه انتخاب کنید تا بتوانید پارچه‌های متصل شده را بر روی آنها قرار دهید. در هنر چهل تکه دوزی پارچه‌های بهم دوخته شده را آسترکشی می‌کنند تا طرح نهایی، تمیز و با ظرافت باشد. در مرحله آسترکشی، میان لایه آستر و چهل تکه از یک لایه پشم شیشه نازک استفاده می‌شود تا پارچه و آستر به خوبی بر روی هم سوار شوند. برای وصل کردن این سه لایه به یکدیگر از روش «آجیده دوزی» یا «مطلسه دوزی» استفاده می‌شود. با روش آجیده دوزی می‌توانید سه لایه طرح چهل تکه خود را به وسیله کوک‌های ریز و با دست بهم بدوزید. این روش دوخت علاوه بر وصل کردن پارچه، پشم شیشه و آستر به یکدیگر، جنبه زیبایی نیز دارد و جلوه خاصی به اثر چهل تکه شما می‌بخشد. برای زیبایی بیشتر به اثر چهل تکه خود همچنین می‌توانید آن را با هنرهای دیگری همچون تکه دوزی و یا گلدوزی ترکیب کنید و بر اساس سلیقه خود، طرح‌های دیگری به آن اضافه نمایید.

جمع بندی

هنر چهل تکه دوزی یکی از هنرهای سنتی باستانی است که با نام‌های خاتمی دوزی و لندره دوزی نیز شناخته می‌شود. آثار چهل تکه دوزی از بهم دوختن پارچه‌های مختلف به یکدیگر ساخته می‌شوند که در نهایت منجر به خلق آثار هنری چشم نواز و جذابی خواهند شد. همانطور که اشاره کردیم، قوانین چهل تکه دوزی در روش برش پارچه و نحوه وصل کردن آنها بهم خلاصه می‌شود که باید در نهایت دقت و ظرافت انجام شوند. این هنر باستانی برای ساخت انواع رومیزی، کوسن، روتختی، تابلو، کیف‌های فانتزی، رومبلی، زیرانداز، زیر گلدانی، زیر لیوانی، وسایل آشپزخانه (دم کنی، دستگیره و پیشبند)، انواع مانتو، پیراهن و غیره مورد استفاده قرار می‌گیرد. اصل هنر چهل تکه دوزی و کوک زدن پارچه‌ها به یکدیگر به وسیله دست انجام می‌شود اما در چهل تکه دوزی پیشرفته از چرخ‌های مخصوص استفاده می‌شود.